Habilitacja to nic innego jak kolejny etap kształcenia po pomyślnym zakończeniu przewodu doktorskiego, czyli po uzyskaniu stopnia doktora nauk. Habilitacja traktowana jest więc jako proces akademicki, który potwierdza kwalifikacje naukowe i umożliwia objęcie wyższych stanowisk na uczelniach. Stanowi ona ważny czynnik funkcjonowania systemu nauki i szkolnictwa wyższego nie tylko w Polsce, ale i w całej Europie.

Już sama etymologia słowa wskazuje na jego istotę. Pochodzi ono z języka łacińskiego i wywodzi się od słowa „habilitatio”, Co oznacza umiejętność albo zdolność. Uzyskanie przez doktora nauk tego tytułu świadczy przecież o pozyskaniu odpowiednich umiejętności naukowych. Chodzi także o doskonalenie wiedzy. Habilitacja jest więc kluczowym etapem w karierze naukowej. Dzięki niej naukowcy mogą się rozwijać, ale także mieć znaczny wkład w rozwój określonej dyscypliny naukowej.

Aby móc w ogóle starać się o nadanie stopnia doktora habilitowanego, trzeba – co rozumie się samo przez się – spełnić podstawowe kryterium: posiadać już stopień naukowy doktora, tj. mieć za sobą zamknięty przewód doktorski i obronioną dysertację doktorską. Niezbędne jest także udowodnienie, że starający lub starająca się o nadanie tego tytułu jest w stanie samodzielnie prowadzić badania naukowe w konkretnym obszarze wiedzy.

Osoba ubiegająca się o nadanie stopnia doktora habilitowanego musi również przedstawić dowody, że przeprowadzone badania naukowe są także opublikowane. Publikacje te muszą się ukazywać w renomowanych czasopismach naukowych.

Zdobycie tytułu doktora habilitowanego wiąże się więc z konkretnymi wymaganiami. Kandydat musi mieć świadomość, że w procesie habilitacji niezbędne jest przejście kilku najważniejszych etapów, w tym pozytywne zaliczenie kryteriów oceny osiągnięć osoby ubiegającej się o stopień doktora habilitowanego.

Podstawową sprawą jest samo przygotowanie pracy habilitacyjnej. Musi to być rozprawa naukowa, która prezentować będzie badania naukowe w zakresie danej dziedziny nauki realizowane przez doktora nauk. Prezentować także musi osiągnięcia naukowe. Bezwzględnym wymogiem jest to, aby praca habilitacyjna była oryginalna i stanowiła znaczny wkład autora do danego obszaru nauki.

Po napisaniu rozprawy musi ona być oceniona i poddana recenzji. Aby ocena ta była obiektywna, recenzentami są niezależni naukowcy specjalizujący się w danej dziedzinie naukowej. Oceniana jest jakość, znaczenie dla nauki, a także innowacyjność pracy.

W kolejnym etapie kandydat musi stanąć przed komisją habilitacyjną (w jej skład wchodzi: przewodniczący, recenzenci oraz pozostali członkowie), a także publicznością, aby obronić swoją rozprawę. Po tej obronie kończy się w zasadzie udział osoby starającej się o habilitację. Reszta zależy od decyzji członków komisji habilitacyjnej.

Zanim dojdzie już do kolokwium habilitacyjnego, wyznaczeni muszą być recenzenci, a konkretnie czterech. Dwóch wskazuje rada danej jednostki organizacyjnej, czyli na przykład konkretnego uniwersytetu. Dwaj pozostali są wybrani przez Centralną Komisję Do Spraw Stopni i Tytułów. Dopiero wtedy recenzenci wydają swoją opinię na temat rozprawy habilitacyjnej, ale oceniają także aktualny dorobek naukowy kandydata. Jeżeli opinie są pozytywne, to taka osoba jest dopuszczona do kolokwium habilitacyjnego.

Podczas kolokwium, poza tym, że recenzenci będą przedstawiać swoje opinie, to będą jeszcze także zadawać pytania kandydatowi. Mogą one się też pojawić ze strony członków rady wydziału. Kolejnym etapem jest tajne głosowanie. Ma ono za zadanie przyjęcie albo odrzucenie kolokwium habilitacyjnego.

Natomiast druga faza kolokwium to wykład, który wygłasza habilitant. Ostatnim etapem jest końcowe głosowanie. Gdy większość głosujących jest za, to doktor nauk uzyskuje finalnie stopień doktora habilitowanego.

Praca habilitacyjna, co do wymogów, jest bardzo dokładnie określona przez ustawę o stopniach naukowych. Musi ona mianowicie zgodnie z przepisami, stanowić znaczy wkład autora w rozwój określonej dyscypliny naukowej albo artystycznej.

Pracą taką może być napisane przez autora, a więc doktora nauk dzieło, które było opublikowane w całości albo w dużej części. Przewiduje się także jedno tematyczny cykl publikacji. Publikacje te powinny się ukazać w cenionych periodykach naukowych. Poza tym istotne jest to, jak już wspomnieliśmy wcześniej, aby dzieło było napisane lub też zestawione w całości samodzielnie.

Praca habilitacyjna występuje w formie pracy monograficznej, która została opracowana właśnie na potrzeby tejże habilitacji i została wydana w niedużym nakładzie. Taka forma jest najpopularniejsza. Przygotowywane są także habilitacje w postaci książki, która staje się po prostu klasyczną pozycją wydawniczą. Praca habilitacyjna w tej formie ma większy nakład i siłą rzeczy jest bardziej dostępna dla potencjalnego czytelnika. Poza tym habilitacja może być także zebranym cyklem artykułów, które poruszają dany temat. Najczęściej wówczas autor dołącza podsumowanie treści tych artykułów.

Rozprawa habilitacyjna to po prostu inna nazwa pracy habilitacyjnej. Określenia te stosuje się w języku polskim zamiennie. W rozprawie habilitacyjnej – tak samo jak we wszystkich w innych obszerniejszych publikacjach naukowych – musi się znaleźć wstęp, rozdziały, zakończenie, a także bibliografia i aneksy. Formalne wymogi to także wykaz skrótów/źródeł materiałowych, indeksów oraz streszczenie w języku polskim. Może ono wystąpić także w języku angielskim lub w innych językach, aczkolwiek nie jest to wymóg bezwzględny. Należy zwrócić uwagę, jakie są wymagania konkretnej jednostki organizacyjnej.

Różnice pomiędzy stopniami naukowymi najczęściej świadczą o kompetencjach, większych osiągnięciach naukowych lub artystycznych, dłuższej karierze naukowej. A jeśli chodzi o procedury i przepisy, jak nadawać stopień naukowy, to tytuł doktora może uzyskać magister lub magister inżynier czy też osoba, która posiada równorzędny stopień zagraniczny.

O tytuł doktora habilitowanego zabiegać może natomiast doktor nauk, który – jak musimy wspomnieć raz jeszcze – swoją pracą naukową lub artystyczną udowadnia znaczny wkład autora w rozwój konkretnej dziedziny naukowej. Zasadniczą różnicą w porównaniu do doktora jest to, że doktor habilitowany musi wykazać się istotną aktywnością naukową, jak i zawodową na więcej aniżeli jednej uczelni wyższej. Poza tym doktor habilitowany może rozpocząć starania o uzyskanie tytułu profesora oraz powiększać swój dorobek naukowy.

Koszty związane z robieniem habilitacji mogą być różne z uwagi na uczelnię lub kraj, w którym chce się zdobyć ten tytuł. Uwzględnić trzeba opłaty za publikacje naukowe, podróże i badania. Niezbędne mogą się okazać opłaty za egzaminy, a są też uczelnie, które wymagają opłat za szkolenia i kursy.

Kandydat na doktora habilitowanego musi pamiętać także o wykonaniu wielu kopii rozprawy habilitacyjnej. Będą to więc wydatki na druk oraz oprawę pracy.

Trudno jest jednoznacznie określić koszty wszczęcia i przeprowadzenia postępowania o nadanie stopnia doktora habilitowanego, ponieważ przepisy mówią, że może je ponosić jednostka, która przeprowadza postępowanie habilitacyjne, ale także sam zainteresowany, czyli habilitant. Może to być także jednostka, która zatrudnia habilitanta. Koszty ogółem mogą wynosić kilka tysięcy złotych, kilkanaście tysięcy lub więcej.

Monografia habilitacyjna to jedna z form rozprawy habilitacyjnej. Inną formą, jak wspomnieliśmy powyżej, jest cykl artykułów na konkretny temat. Monografia ma formę książki i jest najchętniej wybieranym typem pracy habilitacyjnej. Monografie mają na celu omówienie w sposób wyczerpujący konkretnego zagadnienia naukowego. W niej kandydat zbiera i omawia wszelkie informacje, które są dostępne i które opisują poszczególne zagadnienie naukowe. Zauważmy też, że monografie z obszaru nauk humanistycznych/społecznych zwykle są o wiele bardziej obszerne od rozpraw z zakresu nauk ścisłych.

To znaczy, że doktor nauk uzyskał pozytywny wynik na obronie habilitacyjnej i uzyskał tytuł doktora habilitowanego.

Habilitacja świadczy o większych kompetencjach naukowych i daje większe możliwości na ścieżce kariery naukowej.

Ustawa prawo o szkolnictwie wyższym daje 8 lat na zrobienie habilitacji, choć są osoby, które ten czas skracają, np. do 5 lat.

Robienie habilitacji zależy od zaangażowania kandydata. Jest to minimum kilka lat.

Wg danych statystycznych, większość naukowców (55%) stara się o zrobienie habilitacji pomiędzy 40 a 50 rokiem życia.

Doktor habilitowany to stopień wyższy od doktora nauk.

Ilość publikacji uzależniona jest od wymogów konkretnej uczelni. Minimum kilka/kilkanaście znaczących dla nauki prac.

Obecne prawo nakłada obowiązek zrobienia habilitacji przez adiunkta. W przeciwnym razie może stracić etat na uczelni.